Heracleum mantegazzianum
Bjarnarkló er af ættkvísl risahvanna og er stór, fjölær planta af sveipjurtaætt.
Plantan viðheldur sér með öflugri rót en dreifir sér með með fræjum. Hver planta getur þroskað gífurlegt magn fræja.
Bjarnarkló er ekki eingöngu vistfræðilegt vandamál heldur er hún einnig ógn við heilsu fólks.
Bjarnarkló er mjög hávaxin planta eða frá 2 metrum en getur orðið allt að 3 metrar á hæð, oft með sterka, beiska lykt.
Stöngullinn er loðinn og holur með fjólubláa flekki en hann getur orðið allt frá 5 til 10 cm þykkur þar sem hann er þykkastur. Blöðin eru þrífingruð eða fjöðruð, gróftennt með fjólublá slíður. Blöðin minna nokkuð á lauf hlynsins. Blómsveipirnir eru venjulega flatir eða lítið kúptir um 25-60 cm breiðir.
Fræ þroskast á haustin og falla að hausti og vetri.
Bjarnarkló sem sleppur út í náttúruna getur dreifst á stór svæði í náttúrunni og ógnar líffræðilegum fjölbreytileika og takmarkar útivist.
Bjarnarkló ógnar einnig heilsu fólks. Plöntusafinn inniheldur eitruð efnasambönd sem virkjast í sólarljósi og geta valdið mjög alvarlegum og sársaukafullum bruna á húð og skilur yfirleitt eftir sig varanleg ör.
Bjarnarkló dregur úr líffræðilegum fjölbreytileika náttúrunnar og landslagsins. Hún dreifist hratt og getur myndað stórar breiður sem hamla vexti annarra plantna.
Hún breytir einnig næringarframboði í jarðveginum sem gerir innlendum plöntum sem fyrir eru erfitt uppdráttar.
Á stórum svæðum sem bjarnarkló nær að dreifa úr sér er einnig hætta á jarðvegseyðingu.
Bjarnarkló getur hamlað útivist á eignalóðum og gæti rýrt verðgildi eigna.
Bjarnarkló getur fljótt myndað stóran hnapp af hávöxnum plöntum sem veita öðrum plöntum í garðinum samkeppni um pláss og sólarljós. Því lengur sem útbreiðsla bjarnarklóar hefur verið óhindruð, því erfiðari er að eyða plöntunni.
Bjarnarkló inniheldur ljósvirka efnið fúranókúmarín. Efnið er í safa plöntunnar og öll snerting við plöntuna getur valdið alvarlegum húðmeinum.
Plöntusafi bjarnarklóar, og annarra risahvanna, ásamt sólarljósi veldur alvarlegum bruna á húð.
Húð sem skaðast af völdum plöntusafans getur verið viðkvæm fyrir sólarljósi í mjög langan tíma eftirbrunann og slæm ör myndast.
Athugið! Nauðsynlegt að klæðast hlífðarfatnaði ef eitthvað á að eiga við bjarnarklóna.
Bjarnarklóin er nokkuð dreifð um Suðurlandið.
Plantan dreifir sér með fræjum sem finnast í aðfluttum jarðvegi, ferðast með vindi, með vatni og síðast en ekki síst með mannfólki.
Kjöraðstæður bjarnarklóar eru meðfram lækjum, vegköntum, í rökum engjum og húsagörðum.
Uppruna bjarnarklóarinnar má rekja til Rússlands og Georgíu, nánar tiltekið Vestur-Kákasusfjalla.
Bjarnarklóin var upprunalega flutt til Íslands sem skrautplanta í garða á síðustu öld.
Bjarnarkló er á lista um ágengar tegundir hjá Náttúrufræðistofnun Íslands.
Bjarnarkló er skráð sem ágeng framandi tegund í ESB sem þýðir að innan ESB skal ekki hafa bjarnarkló í heimilisgörðum og ekki dreifa fræjum eða plöntuhlutum.
Sveitarfélög á Íslandi hafa mörg hver séð um eyðingu bjarnarklóar til að koma í veg fyrir skaða af völdum plöntunnar.
Samkvæmt reglugerð 583 frá 2000 er bannað að flytja inn risahvannir.
https://www.reglugerd.is/reglugerdir/eftir-raduneytum/umhverfisraduneyti/nr/4443
Að útrýma bjarnarkló krefst tíma og þolinmæði. Mælt er með að láta kunnáttufólk um eyðinguna til að koma í veg fyrir skaða.
Áður en hafist er handa við útrýmingu bjarnarklóar skal gæta þess að vera í viðeigandi hlífðarfatnaði til að koma í veg fyrir bruna af völdum safa plöntunnar. Gærið þess að vera í fötum sem hylja líkaman. Nauðsynlegt er að vera í hönskum og passa að ekki sem op á milli hlífðarfatnaðar og hanska. Nota skal hlífðargleraugu til að koma í veg fyrir skaða á augum.
Hægt er að losa sig auðveldlega við smáplöntur með því að draga þær upp úr jarðveginum ef hann er rakur. Plönturnar og sérstaklega rætur þeirra skal eyðileggja með því að þurrka plöntuleyfarnar eða fara með þær í urðun alls ekki í lífrænan úrgang.
Að skera niður bjarnarkló er mjög góð leið til að fjarlægja plöntuna. Skerið stilkinn með stunguskóflu nokkrum cm fyrir neðan yfirborð jarðvegsins, þ.e.a.s. á mörkum stilks og rótar. Besti tíminn til að til að skera plöntuna niður er snemma árs ef möguleiki er á.
Einnig er hægt að grafa upp rótina.
Hægt er að koma í veg fyrir að plantan dreifi sér með því að fjarlægja stöðugt blómsveipa með fræjum með því að draga poka varlega yfir blómsveipina með þroskuðu fræjunum og skera þá af. Þetta er gert ítrekað þar til engar nýjar plöntur koma upp. Eyðið blómsveipunum með fræjunum.
Hafið auga með svæðinu í nokkur ár.
Mikilvægt er að loka svæðinu að plöntunni til að koma í veg fyrir að fólk komist í snertingu við plöntuna.
Bjarnarkló þolir rask ekki vel þannig að í stórtækri upprætingeyðingu gæti fræsing eða herfing jarðvegs verið áhrifarík aðferð. Þá aðferð ætti að framkvæma snemma vors þegar plantan er lítil til að forðast skaða af völdum plöntusafa sem gæti þyrlast upp.
Önnur aðferð er að hylja jarðveginn þar sem vitað er af plöntunum með svörtum, sterkum dúk sem hleypir engu ljósi í gegnum sig. Þannig er hægt að svelta plöntuna þannig að hún nái ekki að ljóstillífa. Látið dúkinn liggja á jarðveginum í að minnsta kosti 2 ár.
Þegar plantan hefur verið grafin upp er gott að láta hana þorna í sólinni. Hægt er að höggva eða skipta plöntu í minni hluta til að auðvelda verkið. Gakktu úr skugga um að eyða öllum mögulegum fræjum. Þurrkaða plöntu án fræja er í lagi að nota í jarðgerð. Verið varkár þegar plöntuúrgangur og jarðvegur er meðhöndlaður þar sem þar geta verið fræ.
Setjið allar plöntuleifarnar í vel lokaða poka og komið þeim á sorpmóttökustöð til eyðingar. Athugið hvort að viðkomandi móttökustöð taki við bjarnarkló. Komið plöntuleifunum fyrir á stað sem er ætlaður fyrir framandi ágengar plöntur. Að öðrum kosti skal koma plöntuleifum fyrir á stöðum sem eru ætlaðir til eyðingar.
Athugið að það á ekki að meðhöndla plöntuleifar af bjarnarkló sem hefðbundinn plönguúrgang. Fræjum af bjarnarkló þarf að eyða.
Fjölmargar tegundir eru innan ættkvíslar risahvanna. Hérlendis mætti finna nokkrar tegundir sem svipar til Bjarnarklóar og eru þær:
https://www.ni.is/grodur/agengar-plontur/risahvannir
https://www.ni.is/grodur/agengar-plontur/risahvannir
Anthriscus sylvestris
Skógarkerfill er af ætt sveipjurta og er því skyldur hvönnum.
Hann er stórvaxin og getur orðið allt að 150 cm hár við bestu aðstæður
Plantan fjölgar sér bæði með rótarskotum og fræi en fræframleiðsla plöntunnar er mjög mikil.
Fræ skógarkerfilsins dreifast smeð vindi, vatni, fuglum, umferð og aðgerðum manna, til dæmis slætti.
Skógarkerfill er stórvaxin tegund af ætt sveipjurta og getur orðið allt að 150 cm hár við góðar aðstæður.
Hann er jurtkenndur með 8-16 lítil, hvít blóm í sveip.
Aldinið er brúnt og gljáandi um 5-8 mm á lengd.
Blöðin eru tví- til þríhálffjöðruð nær hárlaus nema á jöðrum og neðra borði og langstilkuð.
Stilkar eru yfirleitt óloðnir en gáraðir.
Skógarkerfill er mjög lífsseigur og þegar hann hefur myndað samfellda og þykka breiðu er nánast ógerningur að uppræta hann.
Hann myndar smáplöntur út frá rótarhálsi og kastar frá sér gífurlegu fræmagni sem þýðir að ítrekað þarf að fara yfir sömu svæðin þegar verið er að uppræta hann.
Hann er skuggþolinn og getur þakið skógarbotna og þegar hann fer af stað á annað borð er ekki margt sem stoppar hann.
Lágvaxnari tegundir eiga mjög erfitt uppdráttar þar sem skógarkerfillinn hefur náð að dreifa úr sér.
Útbreiðsla skógarkerfilsins um víðáttumilkil gróin svæði geta leitt til fábreyttari gróðurs og verulegra breytinga á dýralífi, bæði smádýra og fugla.
Útivistargildi svæðis getur einnig rýrnað þar sem kerfillinn breiðist út, sérstaklega í blómlendi og með ám og lækjum.
Einnig getur rofhætta aukist í landi þar sem kerfill er ríkjandi vegna rýrs undirgróðurs og yfirborð jarðvegs sem er illa hulinn yfir vetur.
Gömul tún spillast sem ræktarlönd nái skógarkerfill yfirhöndinni og verður þörf á að endurrækta tún ef nýta á landið aftur.
Skógarkerfill getur hamlað útivist þar sem hann vex yfir stíga og felur landslag.
Skógarkerfill myndar fljótt stórar breiður af plöntum sem skyggja á lágvaxnari gróður og tekur yfir á endanum.
Hann er skuggþolinn þannig að hann getur vaxið upp af fræi inn á milli annarra plantna eða í lúpínubreiðum.
Því lengur sem útbreiðsla skógarkerfilsins er óhindruð, því erfiðari er uppræting hans.
Ekki eru þekkt áhrif á heilsu við neyslu eða umgengni við plöntuna.
Varast skal að rugla henni saman við bjarnarkló eða aðrar risahvannir sem innihalda hættuleg efni sem geta valdið bruna sárum.
Skógarkerfill er útbreiddur og finnst í öllum landshlutum. Útbreiðslu hans má að hluta til rekja til minni sauðfjárbeitar og hlýnandi veðurfars.
Hann getur vaxið í röskuðu landi og er hraðvaxta og dugleg í samkeppni við annan gróður. Hann leggur undir sig frjósöm svæði eins og gömul tún eða lúpínubreiður.
Kjörlendi tegundarinnar er rakur og frjósamur jarðvegur þar sem gott framboð er af köfnunarefni.
Uppruna skógarkerfilsins má rekja til Evrópu og Asíu þar sem hann vex villtur.
Tegundin var upprunalega flutt til landsins sem garðplanta og eru fyrstu heimildir um skógarkerfilinn frá 1927.
Skógarkerfill er á lista um ágengar tegundir hjá Náttúrufræðistofnun Íslands.
Umhverfisstofnun hefur meðal annarra staðið að upprætingu skógarkerfils á friðuðum svæðum til að vernda íslenska flóru og líffræðilega fjölbreytileika í íslenskum vistkerfum.
Að útrýma skógarkerfli getur verið mjög erfitt sé hann búinn að mynda þykkar breiður. Fræforðinn sem hann myndar er ekki langlífur en rætur hans eru mjög lífseigar. Uppræting tegundarinnar krefst mikillar þrautseigju og getur tekið mörg ár.
Í görðum ætti að skera blómklasa af plöntunni til að koma í veg fyrir frekari fræmyndun. Þetta kemur í veg fyrir að skógarkerfillinn dreifist út fyrir garðinn. Það getur verið erfitt að uppræta tegundina að fullu en þetta er gott fyrsta skref til að koma í veg fyrir dreifingu.
Ef einungis er um að ræða smáplöntur, ætti að grafa þær upp með rótum.
Hægt er að grafa upp stórar plöntur, slá þær niður t.d. með orfi eða klippa blómklasa áður en plantan myndar fræ. Helstu ráð til að eyða honum þar sem hann hefur komið sér fyrir er að slá hann a.m.k. tvisvar á ári áður en hann nær að mynda fræ.
Hægt er að nýta sauðkindina og beita henni á ungar plöntur.
Að stinga upp rætur skógarkerfils er mikil vinna og fyrirhöfn og er erfið nema þar sem um er að ræða stakar plöntur eða litlar breiður.
Hægt er að slá stór svæði en passa þarf vel að plantan sé ekki búin að mynda fræ. Sláið svæðið við eða eftir blómgun. Endurtakið að minnsta kosti einu sinni til viðbótar yfir vaxtarskeiðið.
Þegar plantan hefur verið grafin upp er gott að láta hana þorna. Mikilvægt er að eyða öllum fræjum af plöntunni. Það er hægt að nota þurrkaða plöntu án fræja í jarðgerð. Verið varkár þegar plöntuúrgangur og jarðvegur er meðhöndlaður þar sem hann getur innihaldið fræ.
Setjið allar plöntuleifarnar í vel lokaða poka og komið þeim á sorpmóttökustöð til eyðingar. Athugið hvort að viðkomandi móttökustöð taki við skógarkerfli. Komið plöntuleifunum fyrir á stað sem er ætlaður fyrir framandi ágengar plöntur. Að öðrum kosti skal koma plöntuleifum fyrir á stöðum sem eru ætlaðir til eyðingar.
Athugið að það á ekki að meðhöndla plöntuleifar af skógarkerfli sem hefðbundinn plönguúrgang. Fræjum af Skógarkerfli þarf að eyða.
Anthriscus ættkvíslin er lítil eða með um 15 tegundir.
Skógarkerfli er aðallega ruglað saman við spánarkerfil Myrrhis odorata en eitt að helstu einkennum spánarkerfilsins er einkennandi og sterk aníslykt og anísbragði af blaðstilkum. Spánarkerfill fer sér þó mun hægar í útbreiðslu miðað við skógarkerfilinn.
Skógarkerfill er innan sveipjurtaættarinnar eins og risahvannir en það ber að varast að líkja þeim saman. Risahvannir eru mjög hættulegar heilsu manna og ber að forðast að meðhöndla nema með ítrustu varúð.
Skógarkerfill |Náttúrufræðistofnun Íslands
Lupinus nootkatensis
Alaskalúpína er stórvaxin tegund af ertublómaætt. Plantan viðheldur sér með gífurlegri fræframleiðslu og jafnvel rótarskotum.
Fræ alaskalúpínunnar geta lifað í jarðvegi í mörg ár.
Blóm alaskalúpínunnar eru blá eða fjólublá, mörg saman í 20-30 cm löngum klasa. Blöðin eru fingruð með 7-8 smáblöðum og stilkur og smáblöð eru hærð.
Fræ þroskast síðsumars í kólfum og þegar kólfar þorna kasta þeir fræjunum frá sér. Tegundin er stórvaxin og geta stönglar orðið um og yfir 120 cm hæð.
Alaskalúpína sem sleppur inn á gróin svæði (t.d.berjalönd, mólendi og lággróður) leggur svæðin undir sig og eyðir gróðri sem fyrir er.
Alaskalúpínan bindur köfnunarefni og eykur frjósemi jarðvegsins. Þá hopa íslenskar plöntur sem eru aðlagaðar rýrum jarðvegi. Í staðinn koma köfnunarefnisfrekar tegundir eins og skógarkerfill, njóli, ætihvönn og graslendi.
Alaskalúpína dregur úr líffræðilegum fjölbreytileika náttúrunnar og landslagsins, þar sem hún dreifist hratt og myndar þéttar breiður sem hamla vexti annarra plantna.
Hún breytir næringarframboði í jarðveginum sem gerir innlendum plöntum sem fyrir eru erfitt uppdráttar.
Hún tekur yfir svæði og þau verða einsleit.
Alaskalúpína getur hamlað útivist á eignalóðum.
Þar sem alaskalúpínan vex myndar hún þéttar breiður og myndar mikla sinu sem safnast upp, margfalt magn miðað við sinu á graslendi. Veruleg eldhætta getur verið af þurrefni lúpínunnar.
Varasamt getur því verið að rækta lúpínu við sumarbústaði og eignarlóðir.
Alaskalúpínan getur myndað stórar breiður af plöntum sem veitir öðrum plöntum í garðinum samkeppni um pláss og sólarljós.
Því lengur sem útbreiðsla alaskalúpínunnar hefur verið óhindruð, því erfiðari er uppræting plöntunnar.
Alaskalúpínan inniheldur svokallaða alkalóíða. Við neyslu getur það framkallað maga- og höfuðverki. Einnig getur alaskalúpínan verið ofnæmisvaldandi.
Lengi vel var útbreiðsla alaskalúpínunnar takmörkuð. Í kjölfar minni sauðfjárbeitar og aukinnar notkunar í landgræðslu og skógrækt jókst útbreiðslan mjög mikið, bæði á ógrónu landi sem og grónu.
Nú finnst alaskalúpínan um allt land og myndar oft afar stórar samfelldar breiður í landslaginu. Kjörlendi tegundarinnar eru melar, áreyrar og rýrt mólendi.
Uppruna alaskalúpínunnar má rekja til N-Ameríku þar sem hún vex villt.
Alaskalúpínan var upprunalega flutt til landsins í lok nítjándu aldar sem garðplanta í kringum 1895. Um 1950, var alaskalúpínan flutt inn til landgræðslu. Eftir 1990 tók útbreiðslan mikinn kipp og er hún nú útbreidd um land.
Lúpína er á lista um ágengar tegundir hjá Náttúrufræðistofnun Íslands.
Umhverfisstofnun hefur meðal annarra staðið að upprætingu alaskalúpínunnar á friðuðum svæðum til að vernda íslenska flóru og líffræðilega fjölbreytileika í íslenskum vistkerfum.
Að útrýma alaskalúpínu getur verið mjög krefjandi verkefni þar sem nýjar plöntur spretta frá gífurlegum fræbanka sem liggur í jarðvegi eftir margra ára ræktun tegundarinnar á sama svæði. Uppræting tegundarinnar krefst mikillar þrautseigju og getur tekið mörg ár.
Í görðum ætti að skera blómklasa af plöntunni til að koma í veg fyrir fræmyndun. Þetta kemur í veg fyrir að alaskalúpínan dreifist út fyrir garðinn.
Ef einungis er um að ræða smáplöntur, ætti að grafa þær upp með rótum.
Hægt er að grafa upp stórar plöntur, slá þær með orfi eða klippa blómklasa áður en plantan myndar fræ.
Ef um stór svæði er að ræða er hægt á slá þau nokkrum sinnum á blómgunartíma, en gæta þess að slá ekki ef plantan er farinn að mynda fræ.
Plöntuúrgangi er hægt að safna saman og nota sem áburð í garðinn en verið þó alveg viss um að engin fræ séu til staðar.
Uppræting alaskalúpínunnar getur tekið langan tíma þar sem fræforði í jörðu heldur áfram að spíra í mörg ár.
Þegar plantan hefur verið grafin upp er gott að láta hana þorna. Mikilvægt er að eyða öllum fræjum af plöntunni. Það er hægt að nota þurrkaða plöntu án fræja í jarðgerð. Verið varkár þegar plöntuúrgangur og jarðvegur er meðhöndlaður þar sem hann getur innihaldið fræ.
Setjið allar plöntuleifarnar í vel lokaða poka og komið þeim á sorpmóttökustöð til eyðingar. Athugið hvort að viðkomandi móttökustöð taki við alaskalúpínu. Komið plöntuleifunum fyrir á stað sem er ætlaður fyrir framandi ágengar plöntur. Að öðrum kosti skal koma plöntuleifum fyrir á stöðum sem eru ætlaðir til eyðingar.
Athugið að það á ekki að meðhöndla plöntuleifar af alaskalúpínu sem hefðbundinn plönguúrgang. Fræjum af alaskalúpínu þarf að eyða.
Lupinus ættkvíslin er allstór með um 300 tegundir. Alaskalúpínu er aðallega ruglað saman við skrautlúpínu Lupinus x regalis og úlfabaunir Lupinus polyphyllus
